Η Άσπρη Πέτρα των Προμάχων

Βόρεια του χωριού Πρόμαχοι, της Αλμωπίας, υπάρχει ένας βράχος, η Άσπρη Πέτρα. Είναι ένας βράχος 30 περίπου στρεμμάτων και ύψους 50 περίπου μέτρων, ο οποίος αλλάζει διαρκώς, σχήμα, χρώμα, και μέγεθος. Εκεί οδηγεί χωματόδρομος περιοδικής βατότητας, 2800 μέτρων, ο οποίος αρχίζει από το εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής, έξω από τους Προμάχους, και φτάνει στην Άσπρη Πέτρα, ανηφορίζοντας στο βουνό και σχεδόν παράλληλα στο ρέμα Μπιτσκία. Το πέτρωμα από το οποίο αποτελείται ο βράχος είναι τραβερτίνης. Από τον Νοέμβριο του 2005, και μέχρι σήμερα, τον μελετά, καθώς και την γύρω περιοχή, η Περιβαλλοντική Ομάδα του Γυμνασίου Προμάχων, και από τον Ιούλη του 2009, μελετά και άλλους τραβερτίνες, στην Βόρεια Ελλάδα.

 

Ο τραβερτίνης είναι ασβεστολιθικό πέτρωμα (περιέχει κυρίως CaCO3 , Ca(HCO3)2 , MgCO3 , και έχει αρκετές προσμίξεις ), το οποίο δημιουργείται από το νερό πηγής που έχει αυξημένα τα παραπάνω άλατα και κάποιες επιπλέον συνθήκες, όπως : α) πρέπει να υπάρχει το υπόβαθρο, όπου πάνω του θα σταθεροποιηθεί το πέτρωμα. Αυτό συνήθως, είναι στην αρχή, υδρόβια ή υδρόφιλα φυτά. Ύστερα μπορεί να είναι και ο ίδιος ο παλαιότερος τραβερτίνης. β) να δημιουργηθούν οι συνθήκες εκείνες που θα μειώσουν την εσωτερική πίεση του CO2 που περιέχεται στο νερό της πηγής που ρέει. Συνήθως έχει χρώμα λευκό όταν ξεκινάει, υποκίτρινο ή λασπωμένο καφέ όταν στερεοποιείται, και γκρι όταν παλιώσει.

 

Το πέτρωμα αυτό γεννιέται μέσα σε πολύ ρηχά νερά, που ρέουν σε μικρή ποσότητα (πολλές φορές σε μέγεθος σταγόνας) . Σε στάσιμο νερό δεν δημιουργείται. Είναι κακής ποιότητας δομικό υλικό γιατί πάνω του υπάρχουν μικρές ρωγμές και πόροι, και αν και σμιλεύεται εύκολα (πωρόλιθος), φθείρεται με ταχύ ρυθμό. Αυτός είναι και ο λόγος που δεν έχει μελετηθεί αρκετά παγκοσμίως, από γεωλόγους ή μηχανικούς, παρόλο τους εντυπωσιακούς σχηματισμούς που μπορεί να δημιουργήσει στην φύση. Δείχνουν όμως εξαιρετικό ενδιαφέρον γι΄αυτόν οι βιολόγοι, διότι, έχει την δυνατότητα να αποτυπώνονται πάνω του, φυτικοί και ζωικοί οργανισμοί, σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, και κάποιοι απ΄αυτούς να διατηρούν την δομή τους για χιλιάδες χρόνια. Δείχνουν για τον τραβερτίνη, επίσης ενδιαφέρον οι παλαιοκλιματολόγοι, γιατί έχουν εντοπιστεί αρκετές διαφορές στους τραβερτίνες που έχουν σχηματιστεί κατά την τελευταία παγετωνική περίοδο, σε σχέση με αυτούς που είχαν δημιουργηθεί σε παλαιότερες περιόδους.

 

 

Από την στιγμή που θα δημιουργηθεί το πρώτο πέτρωμα, δημιουργείται γύρω του, ένα ιδιαίτερο μικροπεριβάλλον με επίδραση στην χλωρίδα και την πανίδα της περιοχής, και με είδη που ευνοούνται από το ελαφρώς όξινο περιβάλλον του τραβερτίνη. Είναι ζωντανό πέτρωμα, και πάνω του φυτρώνουν, βρύα, λειχήνες και κάποιες πόες. Αν υπάρχουν ρωγμές μπορεί να φυτρώσουν και μεγάλα δέντρα. Το εσωτερικό ενός τέτοιου βράχου, είναι επίσης, ζωντανό και ευμετάβλητο με υπόγεια ρυάκια και λίμνες, καθώς και με πηγές που αλλάζουν συχνά θέση και συμπεριφορά. Γενικότερα, ο τραβερτίνης είναι ένα πέτρωμα το οποίο χαρακτηρίζεται από την συνεχή μεταβολή, η νομοτέλεια της οποίας δεν έχει μελετηθεί, ακόμα επαρκώς, με συνέπεια, οι γεωλόγοι και υδρογεωλόγοι, να χαρακτηρίζουν αυτήν την μεταβολή, χαοτικό φαινόμενο.

Στην Ελλάδα, ο τραβερτίνης, συναντιέται αρκετά συχνά (Βέροια, Νάουσα, Έδεσσα, Σιδηρόκαστρο, Αιδηψός, Σαμοθράκη, Αλμωπία) . Ειδικότερα στην Αλμωπία, υπάρχουν γνωστοί τραβερτίνες στην Όρμα, που εξορύσσονταν μέχρι πρόσφατα, καθώς και στην Μπάινα. Η ΠΟΓΠ εκτός από την Άσπρη Πέτρα ( που ήταν γνωστή στους κατοίκους της περιοχής), έχει εντοπίσει και άλλους στην ευρύτερη ορεινή περιοχή των Προμάχων. Στην Άσπρη Πέτρα, καταγράφει τις αλλαγές που συμβαίνουν, προσπαθεί ( όσο είναι εφικτό) να τις μελετήσει, πειραματίζεται, χαρτογραφεί, διατηρεί αρχείο τιμών, καθαρίζει από τα σκουπίδια, και εκπονεί εκπαιδευτικά περιβαλλοντικά προγράμματα, που αφορούν, την γεωλογία (υδρογεωλογία, εδαφολογία, σπηλαιολογία ), χλωρίδα, πανίδα, ενέργεια μικρών χειμάρρων. Αυτά τα εφαρμόζει, στην Άσπρη Πέτρα, κατά μήκος του χείμαρρου Μπιτσκία και στην γύρω περιοχή. Ταυτόχρονα προσπαθεί να κάνει γνωστή την ύπαρξη αυτού του βράχου στο ευρύ κοινό, με άρθρα σε εφημερίδες και με παρουσιάσεις, σε ημερίδες, σεμινάρια και συνέδρια (Πρόμαχοι, Αριδαία, Έδεσσα, Γιαννιτσά, Νάουσα, Θεσσαλονίκη, Βόλος, Λαμία, Χανιά, Αθήνα, Γεωλογική Σχολή του Παλέρμο Ιταλίας, 9ο Ευρωπαϊκό συνέδριο Γεωπάρκων στην Μυτιλήνη). Ήδη κατάφερε να προσελκύσει το ενδιαφέρον γεωλόγων από το ΑΠΘ, οι οποίοι πιστοποιούν το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που κρύβει αυτός ο βράχος.

 

Η παρατήρηση, και η μελέτη της Άσπρης Πέτρας, από τις 5/11/2005 μέχρι και σήμερα (Οκτώβρης 2010), από την ΠΟΓΠ, έδειξε τα εξής:

 

α) Ο ρυθμός μεταβολής της Άσπρης Πέτρας είναι ασυνήθιστα ταχύς σε σχέση με άλλους τραβερτίνες, όπως και άλλα πετρώματα με αντίστοιχη σύσταση.

 

β) Υπάρχει ένας ιδιαίτερος πλούτος από φυτά ( πόες, βρύα, λειχήνες, μύκητες ) στον βράχο και την κοντινή του περιοχή. Καταγράφτηκαν 130 περίπου είδη σε μια δειγματοληψία που πραγματοποιήθηκε σε 300 m2 περίπου.

 

γ) Παρατηρήθηκε ένα περίεργο βατραχάκι, που ίσως να αποτελεί άγνωστο υποείδος του είδους Rana Dalmatina, καθώς και ένας εξαιρετικά μεγάλος αριθμός διαφορετικών αμφιβίων (έως και τρίτωνες).

 

δ) Δημιουργούνται στον βράχο, με εμφανείς όλες τις λεπτομέρειες, αποτυπώματα φύλλων, σπόρων, ινών από διάφορα φυτά.

Οι λεπτομέρειες δημιουργούνται από λεπτόκοκκες αποθέσεις και αποτυπώνουν την οργανική ύλη με λεπτομέρεια που αγγίζει το 1:10 του χιλιοστόμετρου.

ε) τα άλατα από το νερό της πηγής που παρήγαγε τον βράχο, επιδρούν στον παρακείμενο χείμαρρο σε μεγάλη απόσταση. Παρατηρήθηκαν σε απόσταση 1200 m αποτυπώματα φύλλων πλατάνου και περιλιθώσεις κλαδιών, καθώς και η δημιουργία μιας μικρής τραβερτινικής σπηλιάς σε απόσταση 700 m από τον μητρικό βράχο. στ) Πάνω στον βράχο δημιουργούνται διάφορα σκασίματα, που τον διογκώνουν στην αρχή και τον φθείρουν τελικά. Ίσως να οφείλονται στην διαφορετική πυκνότητα, που έχουν οι κατά καιρούς νέες αποθέσεις πετρώματος, με συνέπεια να έχουν διαφορετικό ρυθμό συστολής- διαστολής, στο οποίο οφείλονται και τα κενά που δημιουργούνται ανάμεσα στις διαφορετικές στρώσεις του πετρώματος. Το εσωτερικό του βράχου έχει την δικιά του δυναμική.

 

 

ζ) με συνεχείς φωτογραφήσεις, σε τακτές περιόδους, από προκαθορισμένες θέσεις, που σαρώνουν όλο τον βράχο αρκετές φορές ταυτόχρονα, και με επιτόπια έρευνα, εντοπίστηκε ότι το 70% περίπου, του πλέον ενεργού μέρους του βράχου, αλλάζει χρώμα κάθε 6 μήνες κατά μέσο όρο. Έχουν παρατηρηθεί χρώματα και αποχρώσεις : όλες του γκρί, από καθαρό λευκό έως τέλειο μαύρο, του κίτρινου έως ανοιχτού πράσινου, ροζ, πορτοκαλί και κόκκινο, καφέ, και μωβ. Αυτά τα χρώματα δημιουργούνται, από διαδικασίες που επιτελούνται στο εσωτερικό του βουνού από το οποίο προέρχονται τα νερά των πηγών ή από βιολογικούς παράγοντες.

 

η) Μεταβάλλεται επίσης το μέγεθος του βράχου. Αυξομειώνεται. Η μείωση οφείλεται στο γεγονός ότι όταν σε μία περιοχή του βράχου δεν πηγαίνει νερό, για μεγάλο χρονικό διάστημα, ώστε να το ανανεώνει, αυτός, αρχίζει και φθείρεται. Αποκτά μία γκρι μορφή, και γίνεται εξαιρετικά εύθρυπτος. Οπότε τα ζώα που βόσκουν εκεί, καθώς και οι άνθρωποι που επισκέπτονται τον βράχο (ορειβάτες, ντόπιοι, μέλη της ΠΟΓΠ ) επιταχύνουν την φθορά του. Στο νότιο τμήμα του έχουν χαθεί, για αυτούς τους λόγους, τουλάχιστον 3 στρέμματα, από τον Νοέμβρη του 2005. Η αύξηση του μεγέθους του, οφείλεται στις νέες αποθέσεις πετρώματος, που δημιουργούνται από την νέα ροή, των νερών των πηγών που βρίσκονται στον βράχο. παρατηρείται μικρή αύξηση στο βορειοδυτικό μέρος της Άσπρης Πέτρας. Μετά από ένα πείραμα που έκανε η ΠΟΓΠ, για να μελετήσει την διαδικασία δημιουργίας νέου πετρώματος, αυξήθηκε ο βράχος κατά 200 m2 ,με πάχος 5 cm, μέσα σε δύο μόνο εβδομάδες (Οκτώβριος 2007), και στην θέση εκείνη συνεχίζει να αυξάνεται, με μικρότερο όμως ρυθμό.

 

 

θ) Οι πιο εντυπωσιακές αλλαγές όμως είναι αυτές που αφορούν το σχήμα και την μορφή της Άσπρης Πέτρας. Εκτός από τις αλλαγές στο χρώμα, το μέγεθος και τα σκασίματα που φθείρουν τον βράχο, έχουν παρατηρηθεί τρείς εξαιρετικά έντονες μεταβολές, και μάλιστα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Από τον Νοέμβρη του 2007 μέχρι τον Φλεβάρη του 2008 δημιουργήθηκε νοτιοανατολικά του μητρικού βράχου, ένας μικρότερος (περίπου 40 m3), ο οποίος δημιουργήθηκε από μία πηγή που τον Φλεβάρη του 2008 είχε κιόλας στερέψει, και έβγαζε μέχρι τότε λευκά άλατα, και από μία άλλη, μικρότερης παροχής, 5 m μακριά από την προηγούμενη, η οποία βγάζει ακόμα (Αύγουστος 2010) σχεδόν κόκκινα άλατα. Τον Απρίλιο του2007 στο δυτικό μέρος της Άσπρης Πέτρας, υπήρχε ένα έγκοιλο περίπου 1 m3 . Στην θέση αυτή τον Σεπτέμβριο του 2007, είχε δημιουργηθεί μία σπηλιά, με επισκέψιμο μήκος 12,25 m, ελαφρά ανηφορική, που στο βάθος της είχε μία ρωγμή 2 m μήκους και 20 cm πλάτους που οδηγούσε κατηφορικά σε έναν θάλαμο με σταλακτίτες που βλέπαμε, αλλά δεν μπορούσαμε να επισκεφτούμε. Τώρα (Αύγουστος 2010) αυτή η σπηλιά έχει μήκος 10,75 m είναι ελαφρά κατηφορική, έχει διευρυνθεί η είσοδος της. Δημιουργούνται, σε αυτήν, τα τελευταία χρόνια, δύο πηγές μέσα της, με ροή μόνο τον χειμώνα, και το στόμιο του ρήγματος έχει στενέψει, από τραβερτινικές αποθέσεις, μόνο στο κατώτερο μέρος. Δίπλα σ’αυτήν την σπηλιά είχε εντοπιστεί άλλη μία, αλλά βρισκόταν σε κάθετο μέρος του βράχου και σε ύψος 10 περίπου μέτρων. Την επισκεφτήκαμε, με τη βοήθεια σπηλαιολόγων, για πρώτη φορά στις 3 Γενάρη 2010, προσεγγίζοντάς την με σχοινιά από το πάνω μέρος. Από τις ενδείξεις που έχουμε, τον χειμώνα 2010-2011, θα έχει φραγεί η είσοδος της, από το νέο πέτρωμα που επικάθεται σε στρώματα. Κάτω από τις σπηλιές αυτές και σε απόσταση λιγότερο από 15 μέτρα κυλάει ο χείμαρρος, που στην πλέον κοντινή θέση, ανάμεσα στις δύο σπηλιές, δημιουργεί καταβόθρα που χάνονται περίπου 20 lt/sec, και έχει δημιουργήσει ένα κούφωμα κάτω από τον βράχο, βάθους περισσότερο από 5 m (σπηλιά εν τη γεννέσει της). Η πιο σημαντική, όμως μεταβολή παρατηρείται σε ένα κομμάτι του μητρικού βράχου, νοτιοδυτικό του τμήμα, το οποίο τον Νοέμβρη του 2005, είχε αποκοπεί από τον κυρίως βράχο, δημιουργώντας ένα ρήγμα 20 cm πλάτους. Το ρήγμα αυτό, είχε γίνει τον Σεπτέμβρη του 2006, περισσότερο από 3 m, και από τότε, έχουμε εντοπίσει, ότι συνεχίζεται η απομάκρυνση, από τον κυρίως βράχο, με απειροελάχιστη ταχύτητα, αλλά έχουμε παρατηρήσει και στρέψη του αλλά και την δημιουργία νέων μικρών ρηγμάτων, και στο κομμάτι που έχει αποκοπεί, αλλά και στην Άσπρη Πέτρα σε θέσεις δίπλα στο κύριο ρήγμα. Αυτό το κομμάτι έχει όγκο περισσότερο από 150 m3. Πάνω του εντοπίστηκαν σε ένα πολύ μικρό σωληνοειδές έγκοιλο, μικροί σταλακτίτες οι οποίοι δεν είναι κάθετοι αλλά έχουν κλίση, συμπέρασμα ότι δημιουργήθηκαν πριν αποκοπεί αυτό το κομμάτι. Τον Οκτώβριο του 2007, δημιουργήθηκε κάτω από το κομμάτι αυτό μία πηγή, που αποσαρθρώνοντας το μαλακό, γύρω έδαφος, αποκάλυψε ότι ο αποκομμένος βράχος πατούσε, σε άλλον παλαιότερο τραβερτίνη που βρισκόταν κάτω από το μέρος της Άσπρης Πέτρας που βλέπουμε. Αμέσως μετά την δημιουργία αυτής της πηγής παρατηρήσαμε ότι άλλαξε η βλάστηση, στην κοντινή της γύρω περιοχή, και ότι δημιουργήθηκαν φύκια μέσα στην μικρή ροή της. Τον Γενάρη και τον Φλεβάρη του 2009, δημιουργήθηκαν δύο ακόμα πηγές, κάτω από το αποκομμένο κομμάτι του βράχου. Αυτές οι τρείς πηγές ( σε απόσταση μικρότερη των 10 m μεταξύ τους), είχαν τρία τελείως διαφορετικά νερά (όπως έδειξε η ανάλυση νερού, που έγινε), και διαφορετική θερμοκρασία (από 40C μέχρι 110C ). Τον Σεπτέμβρη του 2009 είχε στερέψει η μία από τις δύο νέες.

 

 

 ι) Στο δυτικό μέρος του βράχου (κοντά στις σπηλιές) το πέτρωμα αναπαράγεται με τέτοιο τρόπο, ώστε σε μικρό χρονικό διάστημα, θα δημιουργηθεί μία τραβερτινική γέφυρα. Μία υπερπήδηση δηλαδή του παρακείμενου χείμαρρου από το πέτρωμα, ώστε να δημιουργηθεί σπήλαιο με δύο εισόδους, που κατά μήκος της, θα κυλάει, ποταμός. Είναι πολύ σπάνιο φαινόμενο, υπάρχουν μόνο 11 καταγεγραμμένες τραβερτινικές γέφυρες σε ολόκληρο τον κόσμο.

Συγκεντρώνοντας όλες αυτές τις πληροφορίες, κατανοώντας τον τόπο και τους ανθρώπους του, αποκτώντας γνώμη για το τι σημαίνει ανάπτυξη σε έναν τόπο, η ΠΟΓΠ έχει να προτείνει:

α) Να βρεθεί ο βράχος σε ένα ιδιαίτερο καθεστώς προστασίας, ώστε να υπάρχει ελεγχόμενος αριθμός επισκεπτών (ντόπιων ή ξένων), οι οποίοι δεν θα αποσπούν κομμάτια του, ούτε θα τον ρυπαίνουν (έχουν παρατηρηθεί και καταγραφεί και οι δύο επιπτώσεις).

β) Να δοθούν κίνητρα σε εξειδικευμένους επιστήμονες (γεωλόγους, υδρογεωλόγους, βοτανολόγους, αμφιβιολόγους, κλπ) να μελετήσουν την περιοχή.

γ) Να μελετηθούν οι ιδιότητες των εκεί πηγών (ήδη υπάρχουν διαπιστωμένες ιαματικές πηγές στους Προμάχους).

δ) Να αναδειχθεί η σπανιότητα της τραβερτινικής γέφυρας και οι ιδιαιτερότητες της Άσπρης Πέτρας σε σχέση με τους άλλους τραβερτίνες της Ελλάδας, με την δημιουργία ενός θεματικού Μουσείου στην περιοχή.

ε) Να επανεκκινηθεί η δημιουργία ενός Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, στους Προμάχους, χρηματοδοτούμενο από τον Δήμο ή άλλους φορείς (αφού το Υπουργείο Παιδείας δεν προθυμοποιήθηκε), που να εκπονούνται σ’αυτό προγράμματα με θέμα : σπήλαια, ποτάμια, φαράγγια, δάσος, χλωρίδα, πανίδα, ενέργεια ΜΥΗΣ, τοπικά προιόντα, εναλλακτικό τουρισμό, κλπ.

Να ενταχθεί η Άσπρη Πέτρα σε κάποιο δίκτυο με άλλες κοντινές θέσεις γεωλογικού ενδιαφέροντος (Μπάινα, Κουκουρού, Κράβιτσα, Πέτερνικ, Γκρέτσκο Σέλο, Ντόμπρο Πόλε, Σπηλαιοπάρκο Αλμωπίας,κλπ) ώστε να μελετηθεί η φέρουσα ικανότητα τους, και να γίνει μελέτη επισκεψιμότητάς, με σκοπό την προσέλκυση οργανωμένων θεματικών groups.

(Η σύνταξη του κειμένου, έγινε από τον καθηγητή, και συντονιστή της Περιβαλλοντικής Ομάδας του Γυμνασίου Προμάχων, Δημήτρη Καραδημητρίου).